शाळाबाह्य मुलांचे शिक्षण - बालरक्षक चळवळ

शिक्षकांची विद्यार्थ्याविषयी जाणीव (लेखमाला - १३)

शाळासिध्दी लेखमाला - १३

शाळासिध्दी – शाळा मूल्यांकनाचा राष्ट्रीय कार्यक्रम -  शाळांच्या सर्वांगिण विकासाचा राजमार्ग

अध्यापन,अध्ययन आणि मूल्यांकन  – शिक्षकांची विद्यार्थ्याविषयी जाणीव

(क्षेत्र क्रमांक २ – गाभामानके क्रमांक १३ )

शिक्षकांची विद्यार्थ्याविषयी जाणीव

मानवी जीवनाचा सर्वांगीण विकास शिक्षणावरच अवलंबून असतो. तो जितका शिक्षणामध्ये ज्ञान अर्जित करतो तो तितकाच यशाच्या शिखरावर जाऊन बसतो. शिक्षणाची दिशा ही माणसाच्या संपुर्ण विकासासाठी आणि त्याच्या मुलभूत अधिकारांसाठी महत्वाची असते. देशाला आर्थिक महासत्ता आणि प्रभावी राष्ट्र बनवण्यात शिक्षणाची भूमिका महत्वाची असते.विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास करणाऱ्या शालेय शिक्षणाची आता देशाला गरज आहे. विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणाचा आणि व्यक्तिमत्त्वाचा पाया शाळेतच रचला जातो, शाळेत मिळालेल्या शिक्षण, संस्कार आणि मुल्यांच्या आधारावरच पुढील जीवनातील यश अवलंबून असते. शाळेत मिळणाऱ्या शिक्षणावरच देशाचे भवितव्य अवलंबून असल्याने शालेय शिक्षणाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. शिक्षण म्हणजे काही पुस्तके वाचली, परिक्षा दिली व उत्तीर्ण झालो असे नव्हे. शिक्षण म्हणजे माणसाच्या जन्मापासुन मरणापर्यंत चाललेली शिकायची प्रक्रिया आहे. एकविसाव्या शतकातही आपल्याला कायद्याचा बडगा उगारून शिक्षणाचे महत्त्व सांगावे लागते. शिक्षणाचे खरे महत्व समाजात रुजलेच नाही. त्यासाठी आपला समाजच कारणीभूत आहे. आपण केवळ आपल्या प्राथमिक गरजा व उपलब्ध साधन सामग्रीपर्यंत पोहचलो आहे. देशाची प्रगती, विकास व येणारी संधी यांचा विचार करता प्रत्येक विद्यार्थ्याला गुणवत्तापूर्ण शिक्षण दिले गेलेच पाहिजे.

व्यक्तिमत्त्वाचा विकास हे शिक्षणाचे उद्दिष्ट मानल्यास प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या संपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाचे, त्याच्या क्षमता, त्याची बुद्धिमत्ता, छंद, सवयी, वृत्ती/दृष्टिकोन, जीवनविषयक मूल्ये आणि क्षमता, शारीरिक कृती या सर्व आयामांसह मूल्यमापन होणे आवश्यक आहे त्यासाठी शिक्षक, पालक, संस्थाचालक, प्रशासक, विद्यार्थी या सर्व घटकांत जागृती आणि जिज्ञासा हवी. प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे करतानाच ते गुणवत्तापूर्ण करण्यावरही भर देण्यात येत आहे. कालानुरूप नवीन विषय, नवे अभ्यासक्रम, आवश्यक साधनसुविधा, नव्या अभ्यासपद्धती यांना प्राधान्य देऊन गुणवत्तापूर्ण शिक्षणाच्या प्रसाराला प्रोत्साहन देणे हे एक आव्हान आहे. कारण बदल स्वीकारणे हे सहजरीत्या घडत नाही. ज्ञानाधिष्ठित समाजाच्या निर्मितीत विद्यार्थ्याला केवळ माहिती मिळवून भागणार नाही. तिचा उपयोग करण्याची कौशल्ये आणि मार्ग त्याला अनुभवातून आत्मसात करता येणे ही खरी आवश्यकता आहे. शाळांच्या पालक-शिक्षक संघातून, गावच्या ग्रामशिक्षण समित्यांतून अशा निर्णय व  घोषणांवर, ध्येयधोरणांवर मोकळी चर्चा व्हायला हवी. शालेय शिक्षणात विद्यार्थी, शिक्षक, पालक व शाळा असे चार मुख्य घटक असतात तर समाज हा त्याचा परिसर आहे. शिक्षणाच्या बालवाडीपासून महाविद्यालयापर्यंत अनेक पायऱ्या आहेत. प्रत्येक पायरीवर शिक्षणाचे नियोजन व्हायला हवे. अभ्यासक्रम एकच असला तरीही शाळा, शिक्षक, शहर वा खेडे तसेच इतर अनेक घटक यामुळे शिक्षणाचा दर्जा बदलतो व त्यात एकवाक्यता, सुसूत्रता दिसून येत नाही. यासाठी या सर्व घटकांचे संघटन करणे व उत्कृष्ट शिक्षणपद्धतीचा अवलंब करणे, सर्व स्तरावर पोहोचेल असा प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.

मानवाच्या सामाजिक जीवनाच्या विकासातील कुटुंब ही पहिली अवस्था असून सामाजिक जीवनाचा आधारभूत घटक आहे. कुटुंब व्यक्तीच्या दृष्टीने बालसंगोपन,शारीरिकसंरक्षण,मानसिक संरक्षण, समाजीकरण, संस्कृती संक्रमण यासारखी कार्य पार पाडते. कुटुंबाचे आणखी एक महत्त्वाचे कार्य म्हणजे व्यक्तीला शिक्षण देणे हे होय. कुटुंब हे अनौपचारिक शिक्षणाचे एक महत्त्वपूर्ण साधन मानले जाते. अनौपचारिक शिक्षणाकडून विद्यार्थी औपचारिक शिक्षणाकडे म्हणजेच शाळेकडे येतात, त्यामुळे विद्यार्थ्यांची सामाजिक व कौटुंबिक  माहिती समजून घेणे हे शिक्षकाच्या दृष्टीने अत्यंत आवश्यक असते.

अनुकरण ही शिकण्याची एक महत्त्वाची पद्धती आहे. लहान मुले अनुकरणाद्वारे अनेक गोष्टी शिकतात. कुटुंबातील व्यक्तींचे अनुकरण विद्यार्थ्यांकडून केले जाते. बालवय हे खूपच संस्कारक्षम असते. बालवयात मुलांच्या वर्तनास हवे तसे वळण लावता येते. सिग्मंड फ्राईड यांच्यामते मुलांच्या भावी व्यक्तिमत्वाची मूस किंवा पाया वयाच्या ५ व्या वर्षापर्यंतच कुटुंबात तयार होतो. असे असले तरी बालवयात येणारे अनुभव होणारे संस्कार हे व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्वाच्या दृष्टीने महत्त्वाचे असतात.  म्हणूनच कुटुंबाला जीवनाची पहिली शाळा असे म्हणतात. प्रेम, बंधुत्व, संयम, सदाचार,सहजीवन, सहानुभूती, सहिष्णुता इत्यादी संस्कार कुटुंबामध्ये होत असतात. कुटुंबातील सदस्यांमध्ये नैसगिक प्रेम व जिव्हाळा असतो. त्यामुळे कुटुंबातील सदस्यांमध्ये सेवाभाव, त्याग, जबाबदारीची जाणीव इत्यादी संस्कार होतात. प्रत्येक व्यक्तीच्या जीवनात कुटुंब हे विकासाचे महत्वपूर्ण साधन आहे. शिक्षण ही समाजीकरणाची समानार्थी संज्ञा आहे. व्यक्तीचा जन्म आणि संगोपन कुटुंबात होते. कुटुंब हे व्यक्तीचे पहिले शैक्षणिक व सामाजिक पर्यावरण असते. कुटुंबातील आई-वडील, भाऊ-बहीण व इतर नातेवाईक यांच्याशी होणाऱ्या आंतरक्रियामधून गाणी गोष्टी, खाणेपिणे, पोशाख करणे, बोलणे, शिष्टाचार पाळणे, नैतिक मूल्य आत्मसात करणे, पुढील आयुष्यात पार पाडावयाच्या विविध भूमिकांची तोंड ओळख करून घेणे इत्यादी गोष्टी मुले शिकत असतात. त्यासाठी आवश्यक अभिवृत्ती, क्षमता, पात्रता व कौशल्य मुलांमध्ये विकसित करणे इत्यादी कार्य कुटुंब पार पाडते.

कॉमेनिअस हा शिक्षणतज्ञ सहा वर्षापर्यंतच्या मुलांच्या कौटुंबिक जीवनास School of Mother's knee असे म्हणतो. रुसोने देखील Father is natural teacher and Mother is natural nurse अशा शब्दात कुटुंबाचा गौरव केला आहे. एकंदरीत मुलांच्या शिकण्याचा पाया हा कुटुंबातच घातला जातो. कुटुंबात होणाऱ्या संस्कारास गृहसंस्कार असे म्हणतात. या संस्काराचा उद्देश मुलास संस्कृतीतील विविध गोष्टीचे ज्ञान करून देऊन त्याला भावी आयुष्य व्यवस्थितपणे जगण्यास पात्र व समर्थ बनविणे हा असतो. अशाप्रकारे कुटूंब हे शिक्षणाचे प्रभावी साधन ठरते. कुटुंब हे औपचारिक शिक्षण देत नाही परंतु औपचारिक शिक्षणाला किंवा शाळेतून दिल्या जाणाऱ्या औपचारिक शिक्षणास  उत्तम प्रकारे सहाय्य करते. मुलांना शाळेत घालणे, त्याच्या शिक्षणावर खर्च करणे,अभ्यासाकडे लक्ष देणे,मुलांना अभ्यासाची व वाचनाची सवय लावणे, त्याच्या आवडीनिवडी पुरविणे, त्याच्यातील सुप्त गुणांना वाव देणे, त्याच्यातील कलात्मक प्रवृत्तींना उत्तेजन देणे हे सारे कुटुंबच पार पाडीत असते. मुलांनी कोणता अभ्यासक्रम निवडावा, कोणती शाळा निवडावी इत्यादी बहुतांश निर्णय कुटुंब घेत असते. त्याच पद्धतीने मुलाचा घरात अभ्यास घेणे, गृहपाठ पूर्ण करण्यास मदत करणे त्याच्या शैक्षणिक अडचणी सोडवणे इत्यादी कार्यही कुटुंब पार पाडत असते. म्हणूनच कुटुंब ही औपचारिक शिक्षणाची पूरक संस्था आहे असे म्हटले जाते. कुटुंबातच मुले नम्रपणा, प्रामाणिकपणा, सहानुभूती व जबाबदारीची जाणीव इत्यादी गुण संपादन करतात. हेच गुण त्याला पुढे जबाबदार नागरिक ठरवितात. कुटुंबातील चांगले वातावरण मुलांच्या व्यक्तिमत्त्व विकासास अनुकूल ठरते. आपल्या भावना मुक्तपणे व्यक्त करण्याची व आपल्या व्यक्तिमत्वाचा सर्वांगिण विकास करण्याची संधी बालकाला कुटुंबातच मिळते.

कुटुंबानंतर मुले शाळेच्या सानिध्यात येतात. कुटुंबानंतर शाळेचा मुलांच्या व्यक्तिमत्त्वावर प्रभाव पडतो.शिक्षकांचे वर्तन व व्यक्तिमत्वाचे अनुकरण मुले करतात. कळत-नकळत मुलांच्या व्यक्तिमत्त्वाला आकार प्राप्त होतो. सन १८९३ मध्ये डब्ल्यू टी हेरीस या अमेरिकन शिक्षण आयुक्तांनी असे म्हटले आहे की कोणतेही शिक्षणाचे तत्त्वज्ञान त्याला सामाजिक बैठक असल्याशिवाय परिपूर्ण होऊ शकणार नाही. इसवी सन १८९९ मध्ये जॉन ड्युई यांनी अध्यापनाच्या सामाजिक बाजूकडे लक्ष वेधले. त्यांच्या मते शिक्षणप्रक्रियेच्या मानसशास्त्रीय आणि समाजशास्त्रीय अशा दोन बाजू आहेत. मानसशास्त्रीय संकल्पनेला जितके महत्व आहे, तितकेच महत्व समाजशास्त्रीय संकल्पनेला आहे. प्रत्येक शिक्षकाने अध्ययन अध्यापन व मूल्यमापन करत असतांना विद्यार्थ्याची समाजशास्त्रीय बाजू समजून घ्यायला हवी. समाजशास्त्रीय बाजुमध्ये कुटुंब महत्वाचे ठरते. व्यक्ती आपल्या कुटुंबात, शाळा, मित्रमंडळी समवेत, कामाच्या ठिकाणी ज्या आंतरक्रिया करते त्यातून ती अनेक गोष्टी शिकते. म्हणून शिक्षण प्रक्रिया ही केवळ व्यक्तीपुरती मर्यादित अशी वेगळी प्रक्रिया नसून ती एक सामाजिक प्रक्रिया आहे. अनेक व्यक्तींचे परस्पर संबंध त्यात गुंतलेले असतात. शाळा केवळ व्यक्तीच्या विकासाला चालना देणारी संस्था नसून त्याच्या गरजांची पूर्तता करणारी संस्था आहे. अमेरिका आणि ग्रेट ब्रिटन या देशांमध्ये सर्वप्रथम विद्यार्थ्यांच्या सामाजिक, कौटुंबिक, आर्थिक, अशा विविध परिस्थितीचा अभ्यास केला जातो. त्यादृष्टीने विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याचा आराखडा तयार केला जातो. आधुनिक समाजात शिक्षण व्यवस्था समाजाच्या केंद्रस्थानी राहून अत्यंत महत्त्वाची कार्ये पार पाडीत आहे. नवीन पिढीच्या सदस्यांचे समाजीकरण करून या बदलासाठी त्यांचे समायोजन करण्याची तयारी करून घेण्याचे काम शिक्षण करते.  राजकीय व आर्थिक व्यवस्थांच्या गरजांची पूर्तता शिक्षण करते. आधुनिक माणूस व आधुनिक समाज समजून घेण्यासाठी शिक्षण व्यवस्था समजून घेणे अत्यावश्यक आहे. आधुनिक गुंतागुंतीच्या समाजात शिक्षण व्यवस्था ही केंद्रस्थानी आहे. समाजातील सर्वच व्यवस्थांमध्ये होणारे बदल समजून घेण्याचे कार्य शिक्षण व्यवस्था करते. नवीन ज्ञान व क्षमता असलेले, तांत्रिक कौशल्याने परिपूर्ण आणि सामाजिक जबाबदारीच्या जाणिवेने भरलेले नागरिक निर्माण करणे हे भारतीय समाजापुढचे उद्दिष्ट आहे.

शिक्षण व समाजीकरणाच्या प्रक्रियेत कुटुंबाची भूमिका महत्त्वाची आहे. कुटूंबानंतरचा दुसरा टप्पा म्हणजे शाळा. शाळा ही कुटुंब आणि समाज या दोन्ही मधील महत्त्वाचा दुवा म्हणून काम करते. शाळा मुलास समाजाचे सदस्य होण्यास मदत करते. कुटुंबात मिळालेला दर्जा हा अर्पित दर्जा (Ascribed Status) असतो  तो जन्माने मिळालेला असतो. याउलट शाळेत व समाजात मिळवलेला दर्जा हा अर्जित दर्जा (Achieved Status) असतो. अर्पित दर्जा मिळवण्यासाठी व्यक्तीला विशेष असे काहीच करावे लागत नाही तर अर्जित दर्जा मिळविण्यासाठी स्वतःमध्ये ज्ञान, कौशल्य व अभिवृत्ती विकसित करून योग्य ते कार्य करावे लागते. या प्रक्रियेत शाळेची भूमिका अतिशय महत्त्वाची असते. समाजामध्ये अनेक प्रकारचे वर्ग,पक्ष, समूह असतात.  विद्यार्थ्यावर या गोष्टीचा परिणाम होत असतो.

सुप्रसिध्द जर्मन समाजशिक्षणशास्त्रज्ञ मेक्सवेबर यांनी समाज व स्तरीकरणाचे तीन परिमाणे सांगितली आहेत.

१. उत्पन्न व संपत्ती - व्यक्तीचा सामाजिक वर्ग संपत्तीवरून ठरतो. समान आर्थिक दर्जा असणारे यांचा एक वर्ग बनतो. यातूनच उच्च वर्ग, मध्यम वर्ग आणि कनिष्ठ वर्ग असे स्तर निर्माण होतात. भांडवलदार आणि कामगार वर्ग निर्माण होतात. या वर्गाचे हितसंबंध परस्परविरोधी असल्यामुळे त्यांच्यात संघर्ष होण्याची शक्यता असते. आर्थिक घटक हा वर्गाचा एक प्रमुख निकष असला तरी तो एकमेव नाही. याबरोबरच धर्म, जात, वंश या बाबीसुद्धा महत्त्वाच्या ठरतात.

२.  सत्ता - आपल्या इच्छेप्रमाणे सर्व गोष्टी घडून आणण्याची व्यक्ती किंवा व्यक्तीच्या समूहाची क्षमता म्हणजे सत्ता होय. काहीवेळा शासकीय अधिकारी, राजकारणी, उद्योगपती, व्यापारी, जमीनदार, यांच्याजवळ सत्ता केंद्रित झालेली असते. त्यामुळे सत्ताधारी व सत्ताविहीन असे स्तर  निर्माण होतात.

 ३. प्रतिष्ठा - एखाद्या व्यक्ती किंवा समूहाला समाजातील इतर सदस्यांकडून जी समाज मान्यता, मानसन्मान व आदर मिळतो त्याला प्रतिष्ठा म्हणतात. प्रत्येक समाजात प्रतिष्ठेचे निकष वेगवेगळे असू शकतात. काहीवेळा धार्मिक कार्य करणाऱ्यांना प्रतिष्ठा मिळते. व्यक्तीचा व्यवसाय व प्रतिष्ठाअसा देखील संबंध काहीवेळा लावला जातो.याशिवाय प्रादेशिक भाषा, रहिवाशी याबरोबरच दिव्यांग इत्यादी प्रकारच्या परिस्थितीचा परिणाम बालकावर व शिकणाऱ्या मुलावर होत असतो.

शिक्षणाचा आशय शिकणाऱ्या व्यक्तीच्या मनावर म्हणजेच विद्यार्थ्यांच्या मनावर बिंबविण्याचे कार्य करणाऱ्या घटकांना शिक्षणाची साधने किंवा माध्यम असे म्हणतात. यामध्ये कुटुंब, शाळा, प्रसार माध्यमे आणि शिक्षक या चार साधनांचा समावेश होतो. साधारणपणे कुटुंब व प्रसारमाध्यमे ही साधने अनौपचारिक शिक्षण देण्याचे कार्य करतात. तर शाळा व शिक्षक ही साधने औपचारिक शिक्षण देण्याचे कार्य करतात असे मानले जाते. तथापि कुटुंब व प्रसारमाध्यमे ही देखील संस्कृतीतील काही बाबींचे ज्ञान औपचारिकपणे करून देण्याचा अप्रत्यक्ष किंवा प्रत्यक्षपणे करत आहेत. शाळा व शिक्षक देखील शिक्षण  देण्याबरोबरच इतर अनेक गोष्टीचे ज्ञान विद्यार्थ्यांना अनौपचारीकपणे करून देत असतात. कुटुंब ही सार्वत्रिक स्वरूपाची मूलभूत अशी सामाजिक संस्था आहे. अध्ययन अध्यापन व मूल्यमापनाचे नियोजन करत असतांना शिक्षकाने विद्यार्थ्याच्या सामाजिक जीवनाची अर्थात कुटुंब व परिस्थितीची माहिती करून घ्यायला हवी. विद्यार्थी वैयक्तिक माहिती घेत असतांना वय, वजन , उंची, आवड व छंद, वाचन व लेखन क्षमता, विशेष प्राविण्य, मित्र व खेळातील सवंगडी कोण आहेत याची नोंद घेणे क्रमप्राप्त ठरते. विद्यार्थी अध्ययनातील गरजा व अडथळे कोणते आहेत याचा शोध विविध विषयाच्या  प्रश्नावली व मुलाखतीमधून घेता येतो. विद्यार्थी कौटुंबिक माहितीमध्ये आई वडिलांचे शिक्षण, भाऊ बहिण यांची माहिती, राहणीमान व कुटुंबाचे उत्पन्न इत्यादी माहिती संकलित केल्यास विद्यार्थी अध्ययन व अध्यापनात, उपक्रम व गृहपाठात पालकांची मदत घेता येते. याबरोबरच सामाजिक पार्श्वभूमी, ग्रामीण/शहरी/औद्योगिक/ भोगौलिक परिसर इत्यादी माहिती संकलित असावी. विद्यार्थ्यांचे सर्वंकष नोंदी व माहितीचे अभिलेखे तयार केल्यास व वेळोवेळी सुधारित केल्यास  विद्यार्थी विकासामध्ये सहाय्यीभूत ठरतात.

बालकाच्या मोफत व सक्तीच्या शिक्षणाचा हक्क अधिनियमं २००९ मधील कलम ४ नुसार प्रवेश दिलेल्या बालकांना विशेष शिक्षण व भावनिक आधार देणे क्रमप्राप्त आहे. शाळेत दाखल केलेल्या बालकांना सर्व प्रथम नवीन वातावरणाशी समायोजन साधण्याकरिता भावनिक आधाराची गरज असते. अशावेळी प्रवेशित बालकाच्या कुटुंबाची, परिस्थितीची माहिती शिक्षकाला असल्यास त्याच्या विकासाच्या दृष्टीने व समायोजन करण्यात मदत होते. काही मुले शाळेच्या बाहेर दैनंदिन जीवनातील विविध व्यवहार व कौशल्ये शिकलेले असू शकतात. आपण जर त्या बाबींचा शोध घेऊ शकलो तर, त्या बालकाच्या अंगी असलेले व्यवहारज्ञान व कौशल्यांचा उपयोग इतर मुलांना शिकविण्याकरिता निश्चितच होईल. असे केल्याने विद्यार्थ्यांची शाळेविषयी आत्मीयता वाढेल. याउलट काही मुले अबोल असण्याची, शालेय अभ्यासात मागे असण्याची, अशैक्षणिक वातावरणातून आलेले असण्याची, शाळेविषयी मनात भीती असण्याची शक्यता असते. अशी मुले पुन्हा शाळाबाह्य होण्याची शक्यता अधिक असते. अशी मुले ज्या वर्गात दाखल झालेली आहे त्या वर्गातील शिक्षकानेच नव्हे तर शाळेतील सर्व शिक्षक व मुख्याध्यापकांनी अशा बालकाचे समायोजन साधण्यास पोषक वातावरण तयार करणे आवश्यक असते.

'व्यक्ती तितक्या प्रकृती' या विधानानुसार तंतोतंत साम्य असलेल्या दोन व्यक्ती अस्तित्वात असणे  शक्य नाही. हे सत्य लक्षात घेऊन शिक्षकाने आपले कार्य करणे आवश्यक असते. प्रत्यक्षात मात्र सर्व विद्यार्थ्यांकडून समान प्रगतीची, तीही अतिशय उच्च दर्जाची, समान क्षेत्रातील प्रगतीची आणि वर्तनाची अपेक्षा केली जाते ही अपेक्षा करणे योग्य आहे का ? याचा अभ्यास शिक्षकाने करणे आवश्यक आहे. त्यासाठी शिक्षकाला विद्यार्थी जाण व विद्यार्थी व्यक्तिभेदाबद्दल माहिती असायला हवी. व्यक्तिभेद , व्यक्ती वैशिष्ट्ये  नेमके कोणत्या प्रकारचे व कसे असतात हेही शिक्षकास माहीत असणे अत्यावश्यक आहे. व्यक्तिभेदांचा व व्यक्ती वैशिष्ट्यांचा अभ्यास केल्याने शिक्षकास आपले कार्य अधिक शास्त्रशुद्ध व योग्य रितीने करता येईल.

व्यक्ती वैशिष्ट्ये,व्यक्तिभेदांचे प्रकार पुढील प्रमाणे असतात.

(१) शारीरिक व्यक्तिगत भेद : प्रत्येक व्यक्तीची शारीरिक घटना भिन्न असते. वजन, उंची, बांधा, चेहरा, वर्ण, डोळ्यांचे वा केसांचे रंग, कारक क्षमता इत्यादी कारणांनी व्यक्ती व्यक्तीमध्ये फरक पडतात.

(२) बौद्धिक व्यक्तिभेद : व्यक्तींच्या बौद्धिक पात्रता वेगवेगळ्या असतात. बुद्धिगुणांक समान असलेल्या व्यक्तींच्याही बुद्धिघटकांच्या प्रमाणात सूक्ष्म तफावत असते. ही तफावत त्यांच्यातील बौद्धिक व्यक्तिभेदांना कारणीभूत असते.

(३) भावनिक व्यक्तिभेद : प्रत्येक व्यक्तीचे भावजीवन भिन्न प्रकारचे असते. स्वभाव भिन्न असतात. भावनिक भेदामुळे त्यांच्या वृत्ती भिन्न भिन्न बनतात.

(४) अभिरुचीतील व्यक्तिभेद : व्यक्तींच्या अभिरुचीची क्षेत्रे भिन्न भिन्न असल्याने हे फरक निर्माण होतात.

(५) कार्यशक्ती (aptitude) व्यक्तिभेद : प्रत्येक व्यक्ती सर्व क्षेत्रात समान दर्जाचे कार्य करू शकत नाही. यांत्रिक कार्यशक्ती अथवा भाषिक कार्यशक्ती व्यक्तीला संबंधित क्षेत्रात चांगले काम करायला मदत करतात. प्रत्येकाची कार्यशक्ती प्रबल असण्याचे क्षेत्र भिन्न असते.

(६) प्रावीण्य संपादनातील व्यक्तिभेद : शारीरिक, बौद्धिक व कार्यशक्तीविषयक क्षमतांच्या साह्याने व्यक्ती विशिष्ट क्षेत्रात प्रावीण्य संपादन करू शकते. या क्षमता भिन्न भिन्न असल्याने व्यक्तींच्या प्रावीण्य संपादनात भेद आढळतात. संगीताच्या क्षेत्रातील आवड, शारीरिक क्षमता म्हणजेच आवाजाची देणगी आणि त्याच्या विकासाला जबाबदार असलेली बुद्धिमत्ता या घटकांमुळे व्यक्तीच्या संगीतातील प्रावीण्याची पातळी ठरते. त्या क्षमता प्रत्येकात भिन्न प्रकारच्या असतात. त्यामुळे प्रत्येक व्यक्तीचे प्रावीण्यही भिन्न स्तरावर असतात.

व्यक्तिभेदाची कारणे

(अ) अनुवंश: प्रत्येक व्यक्तीचा अनुवंश वेगळा असतो.माता, पिता व आधीचे पूर्वज यांच्या मार्फत विविध प्रकारचे शारीरिक व मानसिक गुण व्यक्तीच्या जन्मवेळी तिच्या शरीरात संक्रमित होतात. त्यांच्या विकासातून भिन्न प्रकारची व्यक्तिमत्त्वे घडतात. शरीराचा बांधा, चेहरामोहरा, कातडीचा, केसांचा वा डोळ्यांचा रंग, उंची, बुद्धिमत्ता या सर्वांमधील व्यक्तिभेद प्रामुख्याने अनुवंशिक गुणांमुळे निर्माण होतात.

(आ) परिस्थिती : प्रत्येक व्यक्ती भिन्न भिन्न परिस्थितीत वाढत असते. प्रत्येकाची जन्मपूर्व व जन्मोत्तर परिस्थिती सारखी नसते. एकाच मातापित्यांच्या दोन बालकांच्याही परिस्थितीत खूपच फरक असतो. त्याचाच परिपाक एकाच कुटुंबातील ही दोन मुले वेगळ्या वेगळ्या व्यक्तिमत्त्वांची असतात. भिन्न भौगोलिक परिस्थितीही व्यक्तिमत्त्वाला वेगळे बनविते. भिन्न प्रकारची सामाजिक व सांस्कृतिक परिस्थिती व्यक्तिभेदाला आणखी खतपाणी घालते. त्यामुळे समान भौगोलिक परिस्थितीत राहणाऱ्या लोकांमध्येसुध्दा शहरी, ग्रामीण असे भेद आढळतात. शहरात झोपडपट्टीमधील  सांस्कृतिक परिस्थिती वेगळी व सुस्थितीतील घरातून राहणाऱ्या मध्यमवर्गीयांची वेगळी, त्यामुळे व्यक्तिभेद आणखी फुलतात. कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती, कुटुंबाचे सामाजिक स्थान व त्याची सांस्कृतिक पातळी हे सर्व घटक व्यक्तिमत्त्व घडवतात.

(इ) लिंग: स्त्री व पुरुष या दोघांमध्ये मूलतः काही शारीरिक व मनोरचनात्मक भेद आहेत. त्यातच त्यांना कुटुंबात व समाजात समान परिस्थिती उपलब्ध नसते. प्रत्येकास मिळणारी वागणूक बहुतेक वेळा भिन्न प्रकारची असते. त्यामुळे व्यक्तिभेदांचे लिंग हे एक महत्त्वाचे कारण ठरते.

(ई) वंश : व्यक्तींमध्ये विविध प्रकारचे फरक वांशिक भेदांमुळे पडतात. प्रत्येक वंशाच्या जनसमूहाची वैशिष्ट्ये वेगवेगळी असतात. बुद्धिमत्ता, शरीर बांधा, कातडीचा वर्ण इत्यादी फरक वांशिक भेदांमुळे संभवतात.

(उ) राष्ट्रीयत्व : प्रत्येक राष्ट्रातील जनसमूहांची खास वैशिष्ट्ये असतात. भारतीय माणसाची सहनशीलता, जपानी माणसाची कामसूवृत्ती किंवा अमेरिकन माणसाचा जीवन उपभोगण्याचा व्यावहारिक दृष्टिकोन या वैशिष्ट्यांमुळे व्यक्तिभेदांना चालना मिळते.

(ऊ) अंतःस्राव :शरीरातील विविध प्रकारच्या ग्रंथी, वेगवेगळे स्त्राव शरीरात सोडतात. त्यांच्या रासायनिक घटनेचा परिणाम व्यक्तीच्या स्वभावावर व त्याच्या भावनिक जीवनावर होत असतो. आनुवंशिक शारीरिक वैशिष्ट्ये, व्यक्तीला मिळणारे अन्न व इतर भौतिक परिस्थिती यांचा या स्त्रावावर परिणाम होतो व व्यक्तीचे वर्तन त्यावर ठरते.

विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास साधणे हा शिक्षणाचा मुख्य हेतू आहे. सर्वांगीण विकास साधण्यासाठी वेगवेगळ्या प्रकारचे मार्गदर्शन विद्यार्थ्याला करणे हे शिक्षकाचे मुख्य काम आहे. हे मार्गदर्शन विद्यार्थ्याला करीत असताना त्याच्या शारीरिक, बौद्धिक, भावनिक व सामाजिक विकास वैशिष्ट्यांचा वापर शिक्षकाने करणे अत्यावश्यक आहे. कारण या वैशिष्ट्यांच्या कच्च्या मालावरच संस्कार करून विद्यार्थ्याचे व्यक्तिमत्त्व घडविणे शिक्षकाला शक्य आहे. व्यक्तिभेद, व्यक्तीची वैशिष्ट्ये लक्षात घेऊनच शिक्षकाने आपले कार्य करणे अत्यंत आवश्यक असते. विद्यार्थ्यांच्या अभिरुची व अभिवृत्ती लक्षात घेऊन त्यानुसार त्यांना विकासाची संधी देणे योग्य असते त्यासाठी वेगवेगळ्या प्रकारचे अध्ययन - अनुभव शिक्षकाला योजावे लागतील. याशिवाय विद्यार्थ्यांच्या कुवतीनुसार, प्रावीण्यानुसार त्यांचे गट करून शिक्षणकार्य करावे लागते.

शाळासिध्दीमध्ये क्षेत्र क्रमाक २ अंतर्गत शिक्षकाला विद्यार्थ्यांविषयी जाणीव असणे हे एक महत्वाचे गाभामानक मानले गेले आहे. शिक्षकांची विद्यार्थ्याविषयी जाणीव या बाबतीत खालील महत्त्वाचे प्रश्न शाळासिद्धी मध्ये विचारले जातात.

१. शिक्षकांना विद्यार्थ्यांची सामाजिक-सांस्कृतिक  आणि  आर्थिक पार्श्वभूमी  आणि त्याच्या अध्ययन गरजा याबाबत किती  जाण असते ?

२. विद्यार्थ्याची सामाजिक - सांस्कृतिक आणि आर्थिक पार्श्वभूमी शिक्षक कशी जाणून घेतात ?

अ) शालेय रेकॉर्ड

ब) पालकाशी आंतरक्रिया

क) विद्यार्थ्यानाच प्रश्न विचारून

ड) इतर साधनाने (कृपया उल्लेख करावा.)

वरील प्रश्नांचा हेतू हा शिक्षकांची विद्यार्थ्याविषयी जाणीव यासंबंधी माहीती मिळविणे या बरोबरच विद्यार्थी परिस्थितीचे संपूर्ण चित्र समोर उभे करणे आहे. शाळासिध्दीमध्ये प्रत्येक घटकाचा सुक्ष्म विचार केला जातो. स्वयं मूल्यमापन व बाह्य मूल्यमापन करण्याआधी मुख्याध्यापक व निर्धारकांनी वरील माहीतीचा अभ्यास शाळा विकासाच्या दृष्टीकोनातून करणे आवश्यक आहे. वरील माहीतीनंतरच वर्णनविधाने अभ्यासणे उचित ठरते. शाळासिध्दी कार्यक्रमामध्ये उपलब्धता, पर्याप्तता व उपयोगिता या तीनही दृष्टीकोनातून वर्णनविधाने तयार केलेली आहे. त्यानुसार गुणदान केलेले आहे. मुख्याध्यापक व निर्धारकांनी वर्णनविधाने वाचन करुन आपल्या शाळेला कोणते वर्णनविधान लागु होते याची निवड करावी. वर्णनविधानाची निवड करतांना वरीलप्रमाणे वस्तूस्थिती दर्शक प्रश्न, प्रत्यक्ष परिस्थिती, विद्यार्थी शिक्षक मुलाखती,  दाखले, पुरावे यांचा आधार घ्यावा. वर्णनविधानाची निवड ही अतिशय प्रामाणिकपणे व वस्तूनिष्ठपणे करावी.

वर्णन विधानानुसार गुणदान खालीलप्रमाणे.

१. विद्यार्थी ज्या समाज जीवनाचा घटक आहे तेथील सामाजिक - सांस्कृतिक, आर्थिक परिस्थितीची जाणीव शिक्षकास आहे. विद्यार्थ्याच्या घरची पार्श्वभूमी  आणि त्याची अध्ययन पातळी याबाबत शिक्षकास सर्वसाधारण कल्पना आहे

( वरील वर्णनविधाने लागु होत असल्यास 1 गुण देण्यात यावे. )

२.  शिक्षकास सामाजिक - सांस्कृतिक आणि आर्थिक परिस्थितीविषयी तेथील समाज जीवनाची जाणीव आहे. तसेच त्यांनी विद्यार्थ्यांच्या अध्ययन गरजांची माहिती आहे. ही माहिती त्यांना वर्गातील अनुभव, वैयक्तिकपणे इतर शिक्षक, पालक/आईवडील आणि सभोवतालचा समाज यांच्याशी होणाऱ्या आंतरक्रियेतून झालेली आहे.

 ( वरील वर्णनविधाने लागु होत असल्यास 2 गुण देण्यात यावे. )

३.  शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या कामगिरीविषयीचे प्रत्याभरण (Feedback) विद्यार्थी व पालक यांचेकडून पद्धतशीरपणे मिळविली जाते. विद्यार्थ्यांच्या वैयक्तिक गरजा, अध्ययन पद्धत आणि शक्तिस्थाने याकडे लक्ष दिले जाते.

( वरील वर्णनविधाने लागु होत असल्यास 3 गुण देण्यात यावे. )

वर्णनविधाने ही गुणवत्तेचे वर्णन करतात. तसेच गुणवत्तेचा चढता क्रम दर्शवितात. त्यामुळे शाळेला स्वत:चे स्थान समजते. गाभाघटकाचे सर्व गुण मिळवायचे असल्यास  शाळेने नेमकेपणाने काय करावे हे देखिल समजते. वर्णनविधान निवड केल्यानंतर शाळेला स्वत: चे गुणवत्तेमधील स्थान समजते. त्यानंतर प्रत्येक शाळेला शाळेला सुधारणेसाठी नियोजन करावे लागते. या सुधारणेसाठी नियोजनात सुधारणेचा प्राधान्यक्रम ठरवावा लागतो. प्राधान्यक्रमानुसार प्रस्तावित कार्यवाही कोणती करणार हे देखिल नमूद करावे लागते. या कार्यवाहीसाठी किती कालावधी लागणार याचा देखिल उल्लेख करावा लागतो. अशाप्रकारे कालबध्द व नियोजनबध्द सुधारणेचे नियोजन तयार होते.

अशाप्रकारे शाळासिध्दी कार्यक्रमामध्ये शिक्षकांची विद्यार्थ्याविषयी जाणीव या गाभामानकाचे महत्व अनन्यसाधारण आहे.

शिक्षकांची विद्यार्थ्याविषयी जाणीव विषयी अधिक माहीतीसाठी shalasiddhimaha@gmail.com या मेल आय डी वर सविस्तर मेल करावा. वरील लेखाबाबत आपल्या प्रतिक्रीया  asiflshaikh1111@gmail.com मेलवर कळविण्यात याव्यात ही विनंती.

                                                                                                                        असिफ शेख.

                                                                              ९८६०३८८०९६.

पुस्तक परीक्षण ( पुस्तकाचे नाव - मुलांची भाषा आणि शिक्षक )

प्रगत शैक्षणिक महाराष्ट्र कार्यक्रम अंतर्गत शिक्षण परिषद माहे नोव्हेंबर २०१९.

पुस्तक परीक्षण ( पुस्तकाचे नाव - मुलांची भाषा आणि शिक्षक )

प्रस्तावना - भाषा ही मानवाला लाभलेली एक नैसर्गिक देणगी आहे. माणसाला भाषेविषयीचे प्राचीन काळापासून कुतूहल वाटत आले आहे. अगदी पूर्वीपासूनच लोकपरंपरेत भाषेच्या उगमाबद्दल, शक्तीबद्दल विविध आख्यायिका, कहाण्या प्रचलित होत्या. भाषा हे आपल्या अंतरंगातील मनोगत, भावना, विचार इत्यादि प्रगट करण्याचे साधन आहे. या साधनाचे स्वरूप नेमके कसे आहे, हे स्पष्ट करण्याचे प्रयत्न आधुनिक कालखंडात विशेषत्वाने होऊ लागले. त्यातूनच भाषाविज्ञान ही ज्ञानशाखाही विकसित होत गेली. बदलत्या काळानुसार भाषेत बदल होत गेल्याचे आपणास दिसून येते. मराठीतील भाषा हा शब्द मूळ संस्कृत भाषेतील भाष् (म्हणजे बोलणे) या धातूवरून तयार झालेला तत्सम शब्द आहे. भाष्य, भाषक, भाषण, संभाषण, भाषीय हे या धातूपासून निर्माण होणारे भाषेशी निगडित विविध संकल्पना सूचित करणारे शब्द आहेत. या मूळ संदर्भामुळे 'भाषा' ही संज्ञा 'बोलणे' या अर्थाने सर्वसाधारण व्यवहारात वापरली जाणे स्वाभाविक होय. कोणता ना कोणता आशय दुसऱ्यापर्यंत पोहोचवण्यासाठी भाषा उपयोगात येत असते. हे तिचे आशयवाही माध्यम हे स्वरूप लक्षात घेऊन काही वेळा पशुपक्ष्यांची भाषा, नजरेची भाषा, प्रेमाची भाषा असे शब्दप्रयोगही केले जातात. काही वेळा विशिष्ट अर्थ व्यक्त करण्यासाठी भाषा विशिष्ट शब्द म्हणजे विशिष्ट खुणा अथवा संकेत वापरत असते, या वैशिष्ट्यावर भर देत करपल्लवी, नेत्रपल्लवी या भाषा आहेत, असे म्हटले आहे. संगणकाची भाषा असाही शब्दप्रयोग होतो. थोडक्यात भाषा हे अभिव्यक्तीचे साधन आहे.

सर्वसाधारण व्यवहारात 'भाषा' ही संज्ञा वापरण्यात काही चुकीचे नसले, तरी तिचा सखोल अभ्यास करायचा असेल, तर मात्र आपण नेमका कशाचा अभ्यास करणार आहोत, हे स्पष्ट असावे लागते. भाषाविज्ञान ही ज्ञानशाखा त्यामुळे भाषेची अधिक नेमकेपणाने व्याख्या करते. भाषेचे स्वरूप नेमकेपणाने उलगडण्यासाठी ते आवश्यक आहे. त्यादृष्टीने पाहता, केवळ 'बोलणे' म्हणजे भाषा नव्हे, तर भाषा ही गोष्ट त्यापलिकडची, अधिक व्यापक अशी आहे, असे आज अभ्यासक मानतात. भाषा ही विविध प्रकारांनी मानवी जीवनाच्या सर्व अंगांना व्यापून असलेली गोष्ट असल्याने तिच्याकडे पाहण्याच्या विविध रीती आणि दृष्टिकोन संभवतात. साहजिकच तिच्या व्याख्याही निरनिराळ्या प्रकारे केल्या गेल्या आहेत. मानवी मुखयंत्रणेतून निर्माण झालेली ध्वनिचिन्हांनीयुक्त असलेली यादृच्छिक संकेतव्यवस्था म्हणजे 'भाषा'होय.

वरील व्याख्येनुसार भाषा ही संकेतव्यवस्था असते, असे आपण पाहिले. याचा अर्थ आशय व्यक्त करण्यासाठी भाषेमध्ये काही ठरावीक खुणा वापरल्या जातात.जेव्हा भाषावैज्ञानिकांनी मानवी भाषांचा विचार केला, तेव्हा त्यांना या खुणा प्रामुख्याने ध्वनिरचनांच्या स्वरूपात आढळल्या. सुट्या ध्वनींच्या माध्यमातून नव्हे, तर त्यांच्या रचना करूनच अर्थ व्यक्त होत असतो. त्याचे कारण असे की माणूस व्यावहारिकदृष्ट्या वेगळे ओळखू येणारे किती ध्वनी उपयोगात आणू शकतो, याला मर्यादा आहेत. त्याला व्यक्त करायचे असणारे अर्थ मात्र अमर्याद आहेत. त्यामुळे मोजक्या ध्वनींच्या अनेक रचना करण्याचे तंत्र मानवी भाषेने विकसित केले असे म्हणता येईल. तसेच रेडिओ किंवा दुरदर्शनचा संच बाहेरून बघितला तर खूपच सुबक आणि आकर्षक तारांच्या दिसतो. पण मागच्या बाजूने तो उघडला की त्याच्यात वेगवेगळ्या खूपच गुंतागुंतीच्या रचना केलेल्या आहेत असे दिसते. भाषेचे स्वरूप असेच गुंतागुंतीचे असते. प्रत्येकाला स्वतःची भाषा येत असल्यामुळे ती खूप सोपी आहे असे वाटत असते. पण कोणत्याही भाषेचे स्वरूप आपण समजावून घ्यायला लागलो की तिच्यात दूरदर्शन संचाप्रमाणे खूपच गुंतागुंतीच्या रचना आहेत असे लक्षात येते. भाषेचा वारसा माणसाला त्यांच्या समाजाकडून मिळतो. भाषा संदेश-वहनाची, व्यवहाराची व विचार विनिमयाचे अत्यंत सुलभ असे साधन आहे. आपले व्यवहार सुलभ व्हावे यासाठी भाषाप्रभुत्व संपादन करण्याची गरज आहे. हे प्रभुत्व प्रयत्नपूर्वक हळूहळू संपादन करता येते. एका अर्थाने भाषिक कौशल्य पायरी पायरीने व्यक्तीच्या ठिकाणी विकसित होतात.अनुभव संपन्न होत जातात तसतशी अभिव्यक्तीची कौशल्ये विकसित होत जातात, सर्वांगीण विकास होतो. मानव हा समाजशील व समाजप्रिय प्राणी आहे असे म्हटले जाते. कळपाने, थव्याने राहणारे कीटक पशुपक्षी आपल्याला परिसरात आढळतात. माझी गरज हे त्यांच्या गट प्रवृत्तीचे प्रमुख कारण होय. राहण्यामागे माणसांच्या बाबतीत ही आरंभी हीच सुरक्षिततेची भावना असावी पण सांस्कृतिक विकासाबरोबरच माणसाच्या बाबतीत प्रेम, वात्सल्य, स्नेह या नाजूक भावनांचाही विकास झाला. डोळ्यांचा आविष्कार भाषेद्वारा करता आल्याने मानवी समाज जीवनाला अर्थ आल्याचे दिसून येते. ही समाजशीलता भाषेने टिकवून ठेवली असे म्हणता येईल. समाजाच्या व्यक्तिशः मानवाच्या अस्तित्वाला व विकासाला भाषा कशी कारणीभूत ठरते याचे वर्णन डॉ जॉन ड्युई यांनी पुढील प्रमाणे केले आहे. "भाषेच्या जोरावर आपण गत काळातील मानवी अनुभवात सहभागी होऊ शकतो आणि वर्तमान कालीन अनुभवाच्या कक्षा विस्तृत करून त्याला समृद्ध बनवू शकतो. त्यांच्या प्रतीकांच्या साह्याने पुढील घटनांची अटकळ आपणास बांधता येते. फलश्रुती आणि सामाजिक दृष्टीकोन यांची नोंद करता येते. असे सूत्ररुपाने जतन करून ठेवण्याच्या भाषेत अनेक पद्धती असतात. जी मूल्यवान व महत्वपूर्ण आहे. त्यात भाषेला एवढा भरघोस असा प्रतिसाद मिळाला आहे की त्यामुळे निरक्षर व अशिक्षित हे शब्द जवळजवळ समानार्थक झाले आहेत. बालकाच्या जीवनात भाषा शिक्षणास महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. बालक शाळेत शिकवले जाणारे सर्व विषय भाषेच्या माध्यमातून आत्मसात करीत असते. श्रवण, भाषण, संभाषण, वाचन लेखन ही भाषा विकासाची चार कौशल्य बालकांच्या अंगी उत्तम विकसित होणे आवश्यक असते. ही कौशल्ये विकसित करण्यासाठी त्याच्या पूर्व अनुभवाच्या आधारे सुनियोजित अनुभव व सराव देण्याची गरज असते. म्हणजे कौशल्याचा विकास होय. भाषा विकासाचे पाठ्यपुस्तक प्रभावी साधन आहे. पाठ्यपुस्तक हे अनेक साधनांपैकी सहज उपलब्ध होणारे एक साधन आहे. मुलाचे घराच्या तसेच शाळेच्या परिसरात सर्व घटकांची एकत्रित मांडणी व आशय म्हणजे पाठ्यपुस्तक होय. भाषेच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना मराठी साहित्यातील विविधता व वैशिष्ट्ये यांचा परिचय व्हावा, त्यांच्यावर चांगले संस्कार व्हावेत, वाढण्याची आवड निर्माण व्हावी, त्याचे व्यक्तिमत्त्व सर्वगुणसंपन्न व्हावे, मुलांच्या मनात प्रेम निर्माण व्हावे, पाहाण्याची निकोप दृष्टी तयार व्हावी आणि त्याच्यावर नैतिक मूल्यांचे संस्कार व्हावेत ही उद्दिष्टे डोळ्यासमोर ठेवून पाठ्यपुस्तकाची निर्मिती केली जाते.

शालेय शिक्षणात विद्यार्थी सर्वांगीण विकासामध्ये भाषेचे महत्व अनन्य साधारण आहे. शाळेतील सर्वच विषयाच्या अध्ययन अध्यापन व मूल्यमापनात व एकूणच विचार प्रक्रियेत भाषा महत्वाची आहे. प्रत्येक शिक्षकाला भाषा अध्ययन व अध्यापनाची सखोल माहिती असायला हवी. विद्यार्थी विकासात सहाय्य करणाऱ्या व उपयोगी ठरणाऱ्या पुस्तकांचे परीक्षण करून त्याची माहिती शैक्षणिक उपक्रम, संमेलन व शिक्षण परिषदेमधून दिल्यास शैक्षणिक गुणवत्ता विकासामध्ये मदत होते. म्हणूनच सध्या विविध शिक्षण परिषदांमधून पुस्तक परीक्षण वर चर्चा घडवून आणली जात आहे. विविध शैक्षणिक प्रयोग यशस्वी केलेल्या लेखकांची पुस्तके ही शिक्षण क्षेत्रामध्ये मार्गदर्शकाची भूमिका बजावत असतात. विचारवंत, मुख्याध्यापक, शिक्षक व विद्यार्थ्यांना ही पुस्तके नेहमीच उपयोगी ठरलेली आहे. आज प्रगत शैक्षणिक महाराष्ट्र कार्यक्रमांतर्गत प्रत्येक केंद्रामधून शिक्षण परिषदांचे आयोजन केले जात आहे. यामध्ये पुस्तक परीक्षण हा महत्वाचा विषय घेण्यात आलेला आहे. पुस्तक परीक्षणासाठी मुलांची भाषा आणि शिक्षक हे पुस्तक देखील निवडण्यात आलेले आहे.

या पुस्तकाविषयी थोडक्यात माहिती प्रस्तुत लेखात देण्याचा प्रयत्न केलेला आहे.

पुस्तकाचे नाव - मुलांची भाषा आणि शिक्षक

लेखकाचे नाव - कृष्णकुमार          मराठी अनुवाद - वर्षा सहस्त्रबुद्धे

लेखकाचा परिचय -  National Book Trust , India यांनी २००४ मध्ये  The Child's Language and The Teacher हे पुस्तक प्रकाशित केले. या पुस्तकाचे लेखक शिक्षण क्षेत्रात भाषा विषय व अध्यापन या विषयावर अत्यंत प्रभावी  कार्य करणारे श्री कृष्णकुमार आहेत. या पुस्तकामध्ये बालकाचे शिक्षण व शिकण्याची भाषा यावर सखोल माहिती देण्यात आलेली आहे. मुळ पुस्तक हे इंग्रजी भाषेत असून श्रीमती वर्षा सहस्त्रबुद्धे यांनी या पुस्तकाचे मराठी रुपांतर केलेले आहे. शिक्षणामध्ये व विशेषत: बालकाच्या भाषा शिक्षणाविषयी व शिक्षकाविषयी  कृष्णकुमार यांनी विविध प्रयोग केलेले आहे.

१९८५ मध्ये मध्य प्रदेशातील टिकमगड येथील बाल साहित्य केंद्रामध्ये या पुस्तकातील कृति प्रत्यक्ष बघितल्या आहेत. भल्या सकाळी साडेसहा वाजता विद्यार्थी केंद्रात येत असत व कृतीमध्ये सहभागी होत असत. या केंद्रातील विद्यार्थ्यांच्या भाषा शिकण्यातील प्रगतीचा आलेख पाहून श्री कृष्णकुमार यांनी या सर्व कृतींची एकत्रित अशी शिक्षक हस्तपुस्तिका तयार केली. या हस्तपुस्तीकेचेच नाव  The Child's Language and The Teacher - Handbook असे आहे. या शिक्षकासाठी तयार केलेल्या हस्तपुस्तिकेचा वापर मध्यप्रदेश राज्यात प्रचंड यशस्वी झाला. पुढे युनिसेफ, इंडिया यांनी या हस्तपुस्तिकेची  दखल घेतली व देशातील शिक्षकांना उपयोगी ठरेल यासाठी या ही हस्तपुस्तिका प्रकाशित केली.

प्रस्तावना - मुलांची भाषा आणि शिक्षक या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेमध्ये लेखकाने मुलांच्या विकासामध्ये भाषा शिक्षणाचे महत्व सांगितले आहे. विज्ञान, आरोग्य व पर्यावरण या विषयासाठी अभिनव शिक्षण पद्धती  शोधणाऱ्या अनेक संस्था निर्माण झालेल्या आहेत. भाषा शिक्षणाचा अभ्यास या विषयाचा विचार केल्यास पाहिजे तेवढ्या संस्था दिसून येत नाही. त्यामुळे याविषयावर पाहिजे तेवढे बोलले जात नाही.   मुलांच्या सर्वांगीण विकासमध्ये, बाल संगोपनामध्ये, कृतीयुक्त अध्यापनामध्ये भाषेचे स्थान महत्वाचे ठरते. अभ्यासक्रम , पाठ्यपुस्तके , शिक्षक प्रशिक्षण व अध्यापन पध्दती या सर्वांमध्ये भाषा शिक्षणाचा सहभाग असायला हवा. बालवाडी , अंगणवाडी व प्राथमिक शाळा मधून प्रस्तुत पुस्तकातील कृती घेण्यात याव्यात असे आवाहन त्यांनी प्रस्तावनेमध्ये केलेले आहे.

अनुक्रमणिका - अनुक्रमणिकेमध्ये १. भाषा म्हणजे काय ?, २. बोलणे , ३. वाचणे, ४. लिहिणे, ५. पाठ्यपुस्तके परीक्षा आणि अवकाश अशा पाच घटकांचा समावेश केलेला आहे. पुस्तकामध्ये एकूण पृष्ठ संख्या ४३ इतकी आहे.

प्रस्तुत पुस्तक परीक्षणामध्ये या पाच घटकावर थोडक्यात माहिती देण्यात आलेली आहे. ती पुढील प्रमाणे

१. भाषा म्हणजे काय ?

भाषा हे संवादाचे साधन आहे अशी व्याख्या करणे आपल्यापैकी बहुतेकांच्या इतके अंगवळणी पडले हे की विचार करणे , संवेदना किंवा जाणीव  होणे आणि प्रतिसाद देणे या सर्वांचे साधन देखील भाषा आहे हे आपण विसरतो.  बालकाच्या व्यक्तिमत्व विकासासाठी वरील सर्व बाबी महत्वाच्या ठरतात. बालकाच्या व्यक्तीमत्वाला भाषेमुळे आकार येत असतो. मुलाची जगाकडे बघण्याची दृष्टी, रुची, क्षमता,मूल्ये आणि वृत्ती अशा अनेक गोष्टींना भाषा सूक्ष्मपणे तरीही प्रचंड ताकदीने आकार देत असते. शाळेमधील एक विषय म्हणून मराठी, हिंदी, इंग्रजी या विषयाकडे बघितले जाते . त्याचबरोबर पहिली भाषा, दुसरी भाषा, तिसरी भाषा अशा प्रकारे भाषा शिक्षणाचे  क्रम लावले जातात. यानुसारच मग भाषेचे नियम , तिच्या रचना वा शब्दसंग्रह यावर विचार केला जातो.  पाठ्यपुस्तक व अभ्यासक्रमामध्ये आशयाबरोबरच इतर उपयोगी माहिती , संदर्भ असावे असे शिक्षकास वाटते. अशावेळी शिक्षकांना भाषा शिक्षणात नेमकेपणा येण्यासाठी व याविषयी उहापोह करण्यासाठी हे पुस्तक उपयोगी पडणार आहे. मुले हातांनी , शरीराचा वापर करून काही ना काही कृति करत असतात. वस्तूंशी त्यांचा संपर्क येतो याचा आणि मुळे भाषा कशी वापरतात याचा फार घनिष्ट संबंध आहे. बाल्यावस्थेत असतांना शब्द आणि कृति हातात हात घालून येतात. कृति आणि अनुभव संपून गेल्यानंतरही त्यांच्यापर्यंत पोचण्याची वाट शब्द निर्माण करतात. मुलांचा ज्या वस्तूशी संपर्क येतो त्या वस्तूबरोबरचे  मुलांचे नाते शब्दामुळे अधिक समृध्द होते.  कृतीविरहित शब्द , वस्तूशी संबंध न येता मिळालेले शब्द मुलांच्या दृष्टीने पोकळ आणि अचेतन ठरतात. म्हणूनच मुलांना वस्तुंचा प्रत्यक्ष अनुभव देण्याची महत्वपूर्ण जबाबदारी शिक्षकावर असते.

मुलांचीच भाषा वापरून खालील उपक्रम घेता येतात.

१. स्वत:च्याच कृतींना दिशा देणे.

२. इतरांचे लक्ष वेधणे व त्यांच्या कडून कृती करून घेणे.

३. गोष्टी तयार करणे .

४. जीवनाची प्रतिनिधिक मांडणी करणे.

५. एकरूप होणे

६. अंदाज बांधणे .

७. माहिती घेणे.

८. कारण शोधणे

९. कृतीयुक्त गाणी व बडबडगीते.

वरील कृति बरोबरच प्रासंगिक उपक्रमाचे आयोजन शिक्षकांनी करायला हवे.

२. बोलणे

बोलणे ही चांगली गोष्ट नाही अशा नकारात्मक दृष्टीने आपल्याकडच्या शाळामध्ये बोलण्याकडे बघितले जाते. कुणी बोलत असेल तर शिकण्यासाठी आवश्यक असलेल्या महत्वाच्या बाबीकडे तो दुर्लक्ष करीत आहे असे गृहीत धरले जाते त्यामुळे मुले बोलत आहे असे दिसले तर शिक्षकाला त्यांना गप्प करावेसे वाटते. शिकण्याच्या प्रक्रियेत बोलण्याचे असंख्य उपयोग आहेत. पूर्व प्राथमिक व प्राथमिक शाळातील मुलांच्या वयात बोलणे हे शिक्षणाचे प्रमुख साधन असते.शिकलेल्या गोष्टी बोलण्यातून स्थिर, पक्क्या होतात. जिथे लहान मुलांना मोकळेपणाने बोलण्याचे स्वातंत्र्य नाही त्या शाळांमधून विद्यार्थी विकासाला मर्यादा येतात. मुले अनेक कारणांनी बोलतात. त्यापैकी प्रत्येक प्रकारचे बोलणे हे शिक्षकासाठी उपयोगी ठरणारे असते. आशय दृढीकरणासाठी बोलण्याचा वापर खुबीने करता येतो. शिक्षकाला मुलांचे बोलणे लक्षपूर्वक ऐकण्याची सवयच असायला हवी. साधी वाटली तरी ही अवघड गोष्ट आहे. कारण मुलांनी  काय करायचे , काय नाही  हे सांगण्याचे काम आपण मोठे म्हणून आपले  आणि ऐकण्याचे काम मुलांचे असे आपल्याला वाटते. मुले बोलतात तेंव्हा चांगला श्रोता होणे आवश्यक आहे. कोणत्या कारणासाठी बोलले जात आहे आणि त्यामुळे शिकण्याच्या कोणत्या संधी निर्माण होत आहेत हे हेरणारा श्रोता उत्तम शिक्षक असतो.

मुलांचे बोलणे लक्षपूर्वक ऐकण्याची सवय जडली की बोलण्याच्या या आणि इतर कार्यामधला फरक लक्षात येतो. विश्लेषण व कारणमीमांसा यासारख्या कौशल्याचा विकास होतो. मुलांच्या बोलण्याचा वर्गातील साधन म्हणून उपयोग करून घ्यायचा असेल तर बोलण्यासाठी पोषक असे वातावरण शिक्षकाने तयार करायला हवे. आपल्या वागण्यामधून आणि मुलांच्या बोलण्याला प्रतिसाद देण्यामधून, मुलांना बोलण्याचे स्वातंत्र्य आहे हे शिक्षकाने मुलांपर्यंत पोहोचवले पाहिजे. मुलांची बोलण्याला प्रोत्साहन देण्यासाठी पाच प्रकारच्या संधी शिक्षक वर्गात निर्माण करू शकतो. त्याखालीलप्रमाणे

१. स्वत: विषयी बोलण्याची संधी.

२. शाळेतील वस्तू/ प्रसंग  याविषयी बोलण्याची संधी.

३. चित्राविषयी बोलणे.

४. गोष्टी ऐकणे आणि त्याविषयी बोलणे./ Story Bank

५. अभिनयातून सादरीकरण करणे.

वरील पाच प्रकारच्या संधी निर्माण करण्यामध्ये शिक्षकाची भूमिका पूरक ठरते.

३. वाचन

मुलांना वाचते करणे अतिशय कठीण आणि तितकेच रोमांचक आहे. कठीण आहे. कारण बोधाच्या पातळीवर अनेक क्षमता आणि इतरही अनेक कौशल्ये यांची सांगड घालणे वाचन क्षमतेमध्ये अंतर्भूत आहे. वाचायला कसे शिकवायचे याची एकाच एक सर्व समावेशक अशी पध्दती नाही. प्रत्येक पद्धतीच्या काही ना काही मर्यादा आहेत. वाचायला शिकणे ही हरखून टाकणारी गोष्ट आहे. त्याचे कारण म्हणजे वाचते होण्यावर मुलांच्या जीवनातले खूप काही अवलंबून असते. एकदा का मुलांची वाचन आणि पुस्तके यांच्याशी ओळख झाली की, मुल काय काय करेल, काय काय करु शकेल याबाबतच्या शक्यता खुपच वाढतात. ज्याच्याद्वारे मुलं लिखीत किंवा छापील भाषेशी अर्थाची सांगड घालू शकेल अशी कौशल्ये म्हणजे निकोप वाचन कौशल्ये. वाचन केलेल्या मजकुराचा अर्थ जोपर्यंत मुलं लाऊ शकत नाही तोपर्यंत त्याचे वाचन निकोप आहे असे म्हणता येत नाही. वाचन शिकण्याची सुरुवात अर्थपूर्ण कशी होईल ? हा आपल्या पुढील कळीचा प्रश्न आहे. यासाठी शिक्षक करू शकतील असे काही उपक्रम , काही कृति पुढे दिलेल्या आहेत. काही वेळा या गोष्टी अशक्य वाटतील पण तरीही याच कृतीमधून वेगाने भाषा विकास साधला जाणार आहे. आपल्याला अशाच नव्या पध्दतीची गरज आहे. फक्त नव्या पध्दतीच नव्हे संपूर्णपणे नव्या दृष्टीकोनाची गरज आहे. या नवीन पद्धती पुढील प्रमाणे

१. पुस्तकांनीच सुरुवात.

२. मुलांना पुस्तक वाचून दाखविणे.

३. कविता म्हणणे.

४. पुस्तके बनविणे आणि ती वाचणे.

५. अर्थ आणि उच्चार.

६. जमिनीचा / भिंतीचा उपयोग करून अध्यापन.

७. मुळाक्षरांची विभागणी, विज्ञान वाचन, शब्दाचे ठिकरी पाणी,वाचून कृति करणे, आधीचा शब्द , नंतरचा शब्द , गट करणे , तीन प्रश्न , कवितांची सरमिसळ ,

८. प्रतिसाद देणे .

या बरोबरच शिक्षकाने प्रसंगानुसार व विद्यार्थी आवडीनुसार वाचन विकासाचे विविध उपक्रम व कृतीचे आयोजन करावे.

४. लिहिणे

लिहिणे म्हणजे एक प्रकारचे बोलणेच. आपण जेंव्हा लिहितो तेंव्हा आपल्या समोर प्रत्यक्ष नसलेल्या अशा कोणाशीतरी आपण संवाद साधात असतो. कधी कधी आपण एखादी माहिती जतन करून ठेवण्यासाठी लेखन करतो. कधी एखादी आठवण , कधी एखादी कल्पना याविषयावर केलेले लेखन म्हणजे स्वत:शीच केलेले बोलणे होय. लहान मुलांना लिहिणे शिकवितांना बोलण्याचे एक रूप म्हणूनच आपण शिकवायला हवे. लिहिणे ही कोणाला तरी उद्देशून केलेली कृति आहे ही दृष्टी मुलांना निश्चित मिळेल हे पाहणे शिक्षकाचे कर्तव्य आहे. काही वेळा शिक्षकाच्या सांगण्यावरून यांत्रिकपणे पुन्हा पुन्हा करण्याची कृति म्हणजे लेखन अशी विद्यार्थ्यांची भावना होते. काहीतरी व्यक्त करण्यासाठी लेखन करावयाचे ही जाणीव विद्यार्थ्यांमध्ये निर्माण व्हायला हवी. लिहिणे हे बोलण्याचेच पुढचे, निराळे रूप आहे हे रुजविण्याची दक्षता शिक्षकाने घ्यायला हवी.

लेखन विकासासाठी घ्यावयाचे उपक्रम व कृति

१. बोलणे आणि लिहिणे.

२. लिहिणे आणि बोलणे , माहिती देणे.

३. परिचित वस्तू दाखविणे व वस्तूचे नाव लिहिणे.

४. शब्द / वाक्य लेखन संग्रह करणे.

५. शब्द पूर्ण करणे.

६. मुलांचे गट करणे व शब्द भेंड्या खेळ घेणे.

७. नकाशा रेखाटन

८. चित्राविषयी लेखन करणे.

९. कविता करणे/ लेखन करणे.

१०. गोष्ट तयार करणे / लेखन करणे.

या बरोबरच शिक्षकाने प्रसंगानुसार व विद्यार्थी आवडीनुसार वाचन विकासाचे विविध उपक्रम व कृतीचे आयोजन करावे.

५. पाठ्यपुस्तके परीक्षा आणि अवकाश

आपल्या देशातल्या सर्व शिक्षकांना पाठ्यपुस्तक शिकवून संपवावे लागते. शिक्षकाला पाठ्यपुस्तकातला एक एक करीत सर्व धडे शिकवावे लागतात. त्या त्या धड्यावरील गृहपाठ द्यावा लागतो. त्याखालचे गृहपाठ द्यावे लागतात. स्वाध्याय सोडवून घ्यावे लागतात. आणि धड्यातील आशयावर मुलांनी प्रभुत्व मिळविले की नाही याकडे लक्ष पुरवावे लागते. अशा परिस्थितीत आपण एक गोष्ट ध्यानात घ्यायला हवी की, जगातील कोणतेही पाठ्यपुस्तक घेतले तरी मुलांचे शाळेतील जीवन आनंदाचे आणि अर्थपूर्ण बनविण्यासाठी जे आवश्यक असते ते सगळे काही त्या पुस्तकात असणे शक्य नाही. उत्तम पाठ्यपुस्तकात चांगल्या आशयाचे काही नमुने असतात. बाकीची भिस्त शिक्षकांच्या कल्पकतेवर आणि कष्टावरच अवलंबून असते. भाषेचा शिक्षक हा मुलांना नवीन असे काही देत नसतो तर आधीपासूनच जे माध्यम मुले हाताळत आहेत त्यावर अधिक प्रभुत्व मिळविण्यासाठी मदत करणार असतो. विविध प्रसंग निर्माण करून शिक्षक अशी मदत करु शकतो. कोणतेही पुस्तक हे अध्ययन अध्यापनाचे एक साधन असते. भाषा वापरण्याची मुलांची क्षमता वाढविणे हे शिक्षकाचे खरे उद्दिष्ट असते , केवळ पाठ्यपुस्तकातील धडे उरकणे हे नव्हे.

परीक्षा - सध्याच्या परीक्षा पध्दतीत मुलांच्या श्रवण क्षमतेकडे आणि संभाषण क्षमतेकडे दुर्लक्ष होते. मात मांडणे , वर्णन करून सांगणे यासारख्या क्षमतांना परीक्षेमध्ये जागा नसते. एकेकाळी तोंडी परीक्षा हा शालेय अभ्यासक्रमातील महत्वाचा मुलभूत भाग असे, पण सध्या तोंडी परीक्षेवर मर्यादा आल्या आहेत. श्रवण व संभाषण क्षमतावर मूल्यमापन पद्धतीचा समावेश करायला हवा.मुलांचे निरीक्षण कसे करावे ? त्यांच्या नोंदी कशा कराव्यात याचे शिक्षकांना प्रशिक्षण मिळायला हवे.

परीक्षणाचा सारांश

भाषा शिक्षणाची /अध्यापनाची सर्वसामान्य उद्दिष्टे खालील प्रमाणे आहेत

लक्षपूर्वक श्रवण करणे व त्याचे आकलन करणे , आपले विचार भावना कल्पना इच्छा स्पष्ट व योग्य शब्दात व्यक्त करणे, मनोगत वाचन करणे व त्याचे आकलन करणे, स्वच्छ वळणदार अक्षरात लेखन करणे, विरामचिन्हांचा वापर व नीटनेटके लेखन करणे, वृत्तपत्रे, नियतकालिके, चित्रपट, आकाशवाणी, दूरदर्शन यांच्या माध्यमातून भाषिक अनुभव विकसित करणे.

दैनंदिन व्यवहारात भाषेचा वापर अत्यंत महत्त्वाचा असतो. विद्यार्थ्यांना भाषा समजणे व त्या भाषेचा व्यवहारात वापर करता येणे ही कौशल्ये आत्मसात करावी लागतात. कौशल्याच्या प्राप्तीसाठी ग्रहणशक्ती आवश्यक असते. श्रवण व वाचन या दोन भाषिक कौशल्याबरोबर ग्रहणशक्ती प्राप्त करता येते. आपले विचार, भावना, अनुभव यांचा व्यवहारात वापर करणे हे भाषण व लेखन या कौशल्याचे उपयोगी पडते. त्यासाठी भाषण व लेखन या चारही कौशल्यांचा विचार करणे क्रमप्राप्त ठरते.

श्रवण कौशल्य - श्रवण म्हणजे ऐकणे. कोणतेही आवाज आपण कानामार्फत ऐकत असतो. हे ऐकलेले आवाज मेंदूकडे पोहोचविले जातात. तेथे त्यांचा परस्परसंबंध लावला जातो. त्यातून अर्थ निर्माण होतो. विविध प्रकारचे ध्वनी ऐकून त्याचे वर्गीकरण करण्यासाठी आणि अर्थ लावण्यासाठी मुलांना सरावाची आवश्यकता असते. त्यासाठी कानांना लक्षपूर्वक ऐकण्याची सवय लावणे महत्त्वाचे असते. मुले अनुकरण करून उच्चार करण्याचा प्रयत्न करीत असतात अशा वेळी त्यांच्या कानावर शुद्ध, स्पष्ट, अचूक उच्चार पडण्याची नितांत गरज असते तसेच सावधानपूर्वक श्रवण करणे महत्वाचे असते.

भाषण कौशल्य - भाषण म्हणजे बोलणे. भाषिक कौशल्याची दुसरी पायरी म्हणजे भाषण. बोलण्यातूनच व्यक्तीचे विचार भाव, इच्छा, विचार व मागणी इत्यादींची अभिव्यक्ती होत असते. केलेल्या ज्ञानाची अभिव्यक्ती होत असते. बोलता येणे ही जीवनाची नितांत गरज आहे. भाषण कौशल्य हे अधिक महत्त्वाचे व मूलभूत कौशल्य आहे. व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासात भाषण क्षमतेचा विकास अत्यंत मोलाचा व महत्त्वपूर्ण असतो. भावना, आपल्या मनातील आशय दुसऱ्याला व्यवस्थितपणे समजावून सांगणे, पटवून देणे व्यक्तीला जमले पाहिजे. दैनंदिन जीवनातील एखादा प्रसंग, एखादी घटना व अनुभव यथार्थ स्वरूपात वर्णन करून सांगणे, आपला अनुभव कलात्मक पद्धतीने सादर करणे या कला सर्वांना साध्य होणे आवश्यक असते. यासाठी भाषण कौशल्याचा विकास योग्य पद्धतीने होणे गरजेचे असते.

वाचन कौशल्य - भाषा शिक्षणातील तिसरे कौशल्य म्हणजे भाषण कौशल्य होय. जेव्हा अर्थपूर्ण उच्चारण होते, योग्यतऱ्हेने वाचन होते, वाचण्यासाठी उच्चार त्यांची लिपी चिन्ह म्हणजेच अक्षर समजून घेणे आवश्यक असते. विद्यार्थ्यांना वाचनाची योग्य सवय लागावी. योग्य ठिकाणी स्वरात अभिव्यक्ती यांच्यासह अस्खलितपणे वाचन करता येणे तसेच योग्यरीतीने मूक वाचन करता येणे, जे वाचले त्याचे आकलन करता येणे आवश्यक असते. वाचन ज्ञान प्राप्तीचे साधन आहे. त्यायोगे भाषेवर प्रभुत्व मिळवता येते. विद्यार्थ्याला यथोचित पणे वाचता यावे.

लेखन कौशल्य - विद्यार्थ्यांच्या दृष्टीने विचार करता लेखनाला अधिक महत्त्व आहे. लेखन आत्माविष्काराचे साधन आहे. लेखनाला स्थळ, काळाचे बंधन नसते. आपल्या भावना व विचार दूरवर असलेल्याला किंवा पुढच्या पिढ्यांना कळविण्याचे सामर्थ्य लेखनात असते. जीवनात भाषण संभाषणाला जसे महत्त्व आहे तसे लेखन ही मोलाचे असते. लेखन कला प्रयत्नांनी आत्मसात करता येते. त्यासाठी लिपीचा सुयोग्य वापर करता आला पाहिजे. आशय विरहित लेखन असू शकत नाही. त्यात कोणतातरी विचार, अर्थ, भावना सामाविष्ट असतेच. याबरोबर लेखनात सुसंगती मुद्देसूदपणे सुस्पष्टता असणे आवश्यक असते.

अशाप्रकारे पाठ्यपुस्तके व परीक्षा याबाबत आपले विचार श्री कृष्णकुमार यांनी आपल्या पुस्तकात मांडले आहे. स्वयंशासन, सहशिक्षण, खेळ, नाट्य, नृत्य आणि संगीत, मैदानी आणि इतर खेळ, मुलांचे संगोपन, प्रेम आणि संगोपन,पालकांच्या समस्या, बालकांचे मानसशास्त्र अशा विविध विषयावर या पुस्तकामध्ये सविस्तर व उपयोगी असे लेखन करण्यात आलेले आहे. या पुस्तकाच्या वाचनामधून मुख्याध्यापक व शिक्षकांना निश्चित असा फायदा होणार आहे. त्यामुळे शिक्षण क्षेत्रामध्ये कार्य करत असलेल्या प्रत्येक व्यक्तीने हे पुस्तक एकदा जरूर अभ्यासावे.

पुस्तक परीक्षण सारांश

असिफ शेख, अहमदनगर.(९८६०३८८०९६)

दिनांक ३०/११/२०१९.